ანსამბლ “რუსთავის” ადმინისტრაციის პრესრელიზი, 26 ივლისი, 2019

არ გამოტოვოთ!..

ანსამბლ „რუსთავის“ 50 წლის იუბილესთან დაკავშირებით, გამოვიდა უმნიშვნელოვანესი ანთოლოგია – „400 ქართული ხალხური სიმღერა“.

* * *

ედიშერ გარაყანიძე

(1957-1998)

ფოლკლორისტი

„ქართული ხალხური სიმღერის შემსრულებლობა“

ქართულმა მუსიკალურმა ფოლკლორმა უკვე კარგა ხანია, საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. მრავალი ქვეყნის მეცნიერები მსჯელობენ ჩვენი ხალხური მუსიკის ფენომენზე, მის მრავალფეროვნებაზე, განვითარების გასაოცრად მაღალ დონესა და მხატვრულ ღირსებებზე. ქართულ ხალხურ ვოკალურ შემოქმედებას მიეძღვნა გერმანულ, ინგლისურ, ფრანგულ, ესპანურ, პოლონურ და სხვა ენებზე შესრულებული უამრავი სამეცნიერო სტატია და ცალკეული გამოკვლევები, მონოგრაფიები (A. Dirr 1910, 1914; R. Lach 1917, 1918, 1931; S. Nadel; E. Stockmann; В. Белиаев; E. Emsheimer; Y. Grimaud; S. Zeigler და სხვა). თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ქართული კულტურის არც ერთ დარგს არ შეუტანია ისეთი მნიშვნელოვანი წვლილი მსოფლიო კულტურის საგანძურში, როგორიც ქართულ ხალხურ სიმღერას. კიდევ უფრო დიდია მისი როლი ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნების საქმეში. თუნდაც ამიტომ ქართული მუსიკალური ფოლკლორის ყოველმხრივი შესწავლა ჩვენი მეცნიერების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა.

ცნობები ქართული ხალხური მუსიკის შესახებ

ქართულ სასიმღერო შემოქმედებასთან დაკავშირებული ყველაზე ადრეული წერილობითი ცნობა ქრისტეშობამდე 714 წელს მიეკუთვნება. ასურეთის მეფე სარგონი მოგვითხრობს ურარტუს სახელმწიფოს ქართველური ტომებით დასახლებული სამთავროს მანას მკვიდრთა შესახებ, რომლებიც შრომის დროს „მხიარულ სიმღერებს“ ასრულებდნენ.

ბერძენი ისტორიკოსი ქსენოფონტე (ძვ. წ. V-IV სს.) თავის ნაშრომში „ანაბასისი“ საუბრობს ქართველთა შორეული წინაპრების – მოსინიკების ბრძოლაზე: „… მას შემდეგ, რაც ისინი გამწკრივდნენ, ერთმა მათგანმა დაიწყო, ხოლო ყველა დანარჩენი მღერით რიტმულად მიაბიჯებდა“. ბრძოლის დასასრულს კი მათ „განსაკუთრებული ყაიდის ცეკვა-სიმღერები“ შეუსრულებიათ. ზოგიერთი მკვლევრის (დ. ჯანელიძე) აზრით, ეს „განსაკუთრებულობა“ მრავალხმიანობას გულისხმობს, თუმცა სხვების თვალსაზრისით (შ. ასლანიშვილი), ქსენოფონტეს სიტყვები ამას ვერ ასაბუთებს. ამ წერილობითი წყაროდან ის კი ნამდვილად ირკვევა, რომ ქართველთა წინაპრებს იმ პერიოდში სალაშქრო სიმღერა-ცეკვები ჰქონიათ.

ქართული მუსიკის შესახებ მეტად მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის უძველესი არქეოლოგიური მონაცემები.

1930 წელს ქალაქ მცხეთაში, კერძოდ, სამთავროში აღმოჩენილ ძველ სამარხებში უამრავ ნივთთან ერთად ნაპოვნი იქნა გედის წვივის ძვლისაგან დამზადებული პატარა უენო სამთვლიანი სალამური, რომელიც, სავარაუდოდ, ძვ. წ. XV-XIII საუკუნეებს განეკუთვნება.

XX საუკუნის 70-იან წლებში ყაზბეგის რაიონში აღმოაჩინეს უძველესი სიმებიანი საკრავების – ბობღნის, ქნარისა და ჩანგის გამოსახულებები, რომლებიც, სავარაუდოდ, ძვ. წ-ის XI-X საუკუნეებშია შესრულებული.

ქართული ხალხური მუსიკის უძველეს წარმომავლობას ადასტურებს ჭედური ხელოვნების ნიმუშებიც: თრიალეთის ვერცხლის თასი (ძვ. წ. II ათასწლეულის შუასაუკუნეები), სამთავროს ბრინჯაოს სარტყელი (ძვ. წ. VIII-VII სს.) და „ყაზბეგის განძად“ წოდებული ბრინჯაოს ითიფალური ქანდაკებები (ძვ. წ. VII-VI სს.).

თრიალეთის ვერცხლის თასზე აღბეჭდილია ქართული მუსიკის ერთ-ერთ ყველაზე არქაულ სახეობად მიჩნეული ფერხული – ძნობა, რომელიც ხელოვნებათმცოდნეების აზრით, ნაყოფიერების უძველესი ხეთური ღვთაების ტელეფინუსადმია მიძღვნილი. ამგვარი საფერხულო მწყობრით მოაღწია დღემდე ზოგიერთმა საფერხულო სიმღერამ („ადრეკილაი“, „საქმისაი“, „მელია ტელეფია“ და ა. შ.) სვანეთში.

უაღრესად საყურადღებო ცნობებს გვაწვდის „ქართლის ცხოვრება“, სადაც აღწერილია ხმით ტირილის უძველესი წესი ახ. წ. II საუკუნის ქართველი მეფის ფარსმან II-ის სიკვდილის გამო: „…ყოველთა შინა ქალაქთა, უბანთა და დაბათა დასხდიან მგოსანნი გლოვისანი, და შეკრბიან ყოველნი, და ახსენებდიან სიმხნესა, სიქუელესა და სიშუენიერესა და სახიერებასა ფარსმან ქველისასა…“.

პეტრე იბერის ბიოგრაფი გვაუწყებს, რომ V საუკუნეში დიდგვაროვანთა კარზე ლხინისას გასართობი სიმღერები სრულდებოდა.

„ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისი“ მოგვითხრობს, რომ XI საუკუნეში სამეფო ლაშქარში ფართოდ იყო გავრცელებული მაშინდელი ეკლესიისათვის მიუღებელი სიმღერები. ბასილი ეზოსმოძღვრის თხზულების ერთ-ერთ მონაკვეთში მითითებულია XII-XIII საუკუნეების საქართველოში გუთნური სიმღერების არსებობა.

XI-XII საუკუნეებს საქართველოში „ოქროს ხანას“ უწოდებენ, რადგან ამ დროს მოხდა ქვეყნის პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების არნახული აყვავება. ცნობები ამ ეპოქის მუსიკალური კულტურის შესახებ მოიპოვება როგორც საქართველოს ისტორიის მატიანეში – „          ქართლის ცხოვრება“, ისე – შოთა რუსთაველის, იოანე შავთელის, ჩახრუხაძის, მოსე ხონელის, სარგის თმოგველის და სხვათა შემოქმედებაში; აქედან ირკვევა, რომ მუსიკა ამ ეპოქაში ხელოვნების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დარგი ყოფილა. იგი ყველგან ისმოდა: სამეფო კარზე მომღერალნი ასრულებდნენ პოემებსა და ოდებს სხვადასხვა საკრავების (როგორც ჩასაბერის, ისე სიმებიანისა და დასარტყამის) თანხლებით; თამარ მეფის ისტორიკოსი გვაწვდის ცნობას მგოსანთა, მუტრიბთა და სალხინო სიმღერების არსებობის შესახებ. მუსიკა ახლდა ნადირობას, ომს, ქორწილს, გლოვას და სახალხო დღესასწაულებს. ამ პერიოდის ლიტერატურულ ძეგლებში დაცული ადამიანის ხმის აღმნიშვნელი ტერმინებისა თუ საკრავთა სახელწოდებების სიუხვე თავისთავად მეტყველებს მაღალი დონის მრავალხმიანი სასიმღერო და საკრავიერი მუსიკის არსებობაზე. მაგალითად, შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანში“ დადასტურებულია მუსიკალურ საკრავთა მთელი წყება, მათ შორის: ეჟვანი, ჩაღანა, ჩანგი, ბარბითი, ბუკი, ნაი, დაფი, წინწილა, ებანი და სხვ.

ჩვენამდე მოღწეული ძველქართული საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური ძეგლებიდან განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ქართველ მოღვაწეთა ის თხზულებები, რომლებშიც დიდი ადგილი უჭირავს უშუალოდ მუსიკასთან დაკავშირებულ საკითხებზე მსჯელობას. ასეთ ავტორთა შორის, პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ XI-XII საუკუნეების ქართველი ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი. თეოლოგიურ, კერძოდ, წმინდა სამების საკითხზე მსჯელობისას, იგი მუსიკალურ მონაცემებს იშველიებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ იოანე პეტრიწი ასახელებს სამი ხმის ქართულ სახელწოდებას – „მზახრი“, „ჟირი“ და „ბამი“, რითაც თავისი ეპოქის ქართულ მუსიკაში სამხმიანობის არსებობას ადასტურებს.

XIV საუკუნის ძეგლში „ხელმწიფის კარის გარიგებაში“ ნახსენებია იმ დროს არსებული წარმართული ფერხულები, რომელთა შესრულებას ერისკაცნი თვით მეფის წინაშეც კი არ ერიდებოდნენ. ბერი ეგნატაშვილი გადმოგვცემს XVII საუკუნის სპარსი მონარქის შაჰ-აბასის მიერ დატყვევებული ქართველთა მეფე ლუარსაბის მიმართვას თავისი ქვეშევრდომებისადმი: „რამეთუ მნებავს თქვენ მიერ, რათა წესისაებრ საქართველოისა აღუტეოთ ზარი და ხმა დაფლვისა ჩემისა და ეგრეთ სტიროდეთ ჩემ ზედა“, რაც იმდროინდელ სამგლოვიარო რიტუალში მუსიკის განსაკუთრებულ როლზე  მეტყველებს.

საქართველოს პოლიტიკური და კულტურული აღზევების ეპოქის დასრულებიდან (XIII საუკუნის II ნახევარი) ჩვენმა ქვეყანამ ისტორიული ძნელბედობის ხანა განვლო. დაიკარგა კულტურული ცხოვრების ძეგლები. სწორედ ამიტომ დღეს თითქმის არ მოგვეპოვება ადრე და გვიანფეოდალური ხანის ქართული მუსიკალური კულტურის ცხოვრების ამსახველი ცნობები. XVII საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედსა და XVIII საუკუნის I ნახევარში ქართული მუსიკალური კულტურისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ქართველი პოეტი-მეფეების – არჩილ II-ის, ვახტანგ VI-ის, თეიმურაზ II-ის ლიტერატურულ მოღვაწეობას. მათი შემოქმედება, გარკვეულწილად, იმ პერიოდის მუსიკალური კულტურის ისტორიული წყაროს ფუნქციასაც ასრულებს, რამდენადაც მათში აღწერილია სიმღერასთან, საკრავსა თუ მუსიკასთან დაკავშირებული არაერთი ქართული წეს-ჩვეულება. ამ მხრივ, განსაკუთრებით საყურადღებოა თეიმურაზის „სარკე თქმულთა ანუ დღისა და ღამის გაბაასება“.

მეტად მნიშვნელოვანია ქართველი მეცნიერის, ლექსიკოგრაფის, მწერლისა და პოლიტიკური მოღვაწის – სულხან-საბა ორბელიანის წვლილი ქართული მუსიკალური ხელოვნების ისტორიაში. მისი „ლექსიკონი ქართული“, რომელიც მრავალ ძვირფას ცნობას გვაწვდის ჩვენი მუსიკისა და მუსიკალური ტერმინოლოგიის შესახებ, სამაგიდო წიგნია ქართული მუსიკის მკვლევართათვის.

XVII საუკუნეში იტალიელი მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი აღწერს მეგრული გლოვის წესს, ასევე ღომის თოხნის კოლექტიურ პროცესს ნადური სიმღერების თანხლებით, მგზავრულ და სუფრულ სიმღერებს. XIX საუკუნის I ნახევარში „ნადურებზე“ მოგვითხრობს ფრანგი მოგზაური ფრანსუა და გამბაც.

ქართული საერო და სასულიერო მუსიკის საკითხებს ეხება იოანე ბატონიშვილი „კალმასობასა“ და „მუსიკის მოკლე სახელმძღვანელოში“ (XIX საუკუნის I მეოთხედი). მათში მოცემულია ცნობები ქართული გალობის, მისი წარმოშობის, მგალობლების, მგალობელთა გუნდის მონაწილე ხმებისა და მათი სახელწოდებების, ბგერათრიგების, საკრავიერი მუსიკის და სხვათა შესახებ.

პირველი წერილი (ი. ევლახოვი, „საქართველოს ხალხური სიმღერებისა და მომღერლების შესახებ“, გაზ. „კავკაზი“) XIX საუკუნის პერიოდულ პრესაში 1850 წელს გამოჩნდა. 60-იან წლებში ჟურნალ „ცისკარში“ გამოქვეყნდა ორი საინტერესო სტატია: ალექსანდრე ჯამბაკურ-ორბელიანის „ივერიანელების გალობა, სიმღერა და ღიღინი“ (1861) და დავით მაჩაბლის „ქართუელთა ზნეობა“ (1864). ავტორები ყურადღებას ამახვილებენ ქართული მუსიკალური ტრადიციების, რეპერტუარის, სტილების, ეროვნული გალობის წარმოშობისა და სადაურობის საკითხებზე. 1887 წელს გაზეთ „ივერიაში“ დაიბეჭდა ილია ჭავჭავაძის რეცენზია ლადო აღნიაშვილის გუნდის კონცერტზე სათაურით „ქართული ხალხური სიმღერა“, სადაც ქართული მუსიკის ტიპოლოგიის საკითხია განხილული. ქართული გალობის წარმომავლობას განიხილავს, აგრეთვე, მღვდელი პოლიევქტოს კარბელაშვილი თავის წინგში „ქართული საერო და სასულიერო კილოები“ (1898).

ქართული მუსიკის მიმართ მეცნიერული კვლევის ინტერესი, შეიძლება ითქვას, XIX საუკუნის I ნახევარში ჩაისახა.

ქართული ხალხური მუსიკის ზოგადი კანონზომიერებები

ქართული მუსიკალური ფოლკლორის უმთავრესი ნიშანი მრავალხმიანობაა. მას ყველა ქართულ მუსიკალურ დიალექტში ვხვდებით. სოლო და ერთხმიანი სიმღერების დიდ ნაწილშიც გამრავალხმიანების პოტენცია შეიგრძნობა. ეს სრულიად ბუნებრივია, რადგან ქართული ტრადიციული მუსიკალური აზროვნება მრავალხმიან ტიპს განეკუთვნება.

ქართული მრავალხმიანობა ფუნქციურია, ე. ი. სიმღერაში მონაწილე თითოეულ ხმას საკუთარი, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ფუნქცია აქვს. ქართულ სასიმღერო ფოლკლორში არსებობს ერთ, ორ, სამ და ოთხხმიანობა.

ქართული ხალხური სიმღერების დიდი უმრავლესობა სამხმიანია. შეიძლება ითქვას, რომ ქართული მუსიკალური ფოლკლორის „ეთნიკური ბგერითი იდეალი“ სწორედ სამხმიანობაში გამოვლინდა.

ერთხმიანობა ორი ძირითადი – სოლო და გუნდური – სახითაა მოცემული. სოლო ერთხმიანობის ნიმუშები (მათ „ცალფა“ სიმღერებსაც უწოდებენ) ყველა ქართულ მუსიკალურ დიალექტში მრავლად მოიპოვება, საგუნდო ერთხმიანობა კი საკმაოდ იშვიათია.

მაგალითი „ლაზარე“.

რაც შეეხება ორხმიანობას, იგი სამხმიანობასთან შედარებით, ნაკლებადაა გავრცელებული.

ოთხხმიანობა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს, ძირითადად, გურულ სიმღერებში გვხვდება. გურულის მეზობელ დიალექტებში ოთხხმიანობა უფრო ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს. განსაკუთრებით საინტერესო, მკაფიოდ ჩამონაკვთული ოთხხმიანობის ნიმუშებს წარმოადგენს გურული ყანური („ნადური“) სიმღერები, რომლებიც ყანაში მუშაობას ახლავს.

1997 წ.